25 Aralık 1991’de Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği (SSCB) lideri Mihail Gorbaçov, görevinden istifa etti ve ertesi gün Sovyetler Birliği resmen sona erdi. Bir zamanlar dünyanın en güçlü ülkelerinden biri olan Sovyetler Birliği’nin çöküşü, hem Rusya'da hem de uluslararası alanda derin izler bıraktı.
Peki, bu devasa yapının çözülmesine yol açan temel nedenler nelerdi?
1. Ekonomik zorluklar
Sovyetler Birliği’nin en büyük sorunlarından biri, devlet güdümlü ekonominin çökmüş olmasıydı. Devlet, arabadan ekmeğe kadar tüm üretimi ve dağıtımı kontrol ediyordu. Bu sistem, arz ve talep dengesizliklerine yol açtı. Vatandaşlar temel ihtiyaç maddelerine ulaşmakta zorluk çekiyor, ürünlere ulaşabilmek için uzun bekleme listelerine girmek zorunda kalıyordu. Petrol fiyatlarının düşmesi ve soğuk savaşın getirdiği silahlanma yarışının maliyeti, ekonomiyi daha da zayıflattı.
2. İdeolojik zemin kayıyor
Gorbaçov’un Glasnost (Açıklık) politikası, uzun yıllar baskı altında yaşamış insanların ifade özgürlüğünü genişletmeyi amaçladı. Bu politika, Komünist Parti’nin etkisizliğini ve yolsuzluklarını daha görünür hale getirerek partinin meşruiyetini sarstı. Parti içinde çoklu sistem fikrinin tartışılması, Sovyetler Birliği'nin geleceği konusunda belirsizlik yarattı. Bu reformların yapılması gerektiği açıktı, ancak ülkeyi kurtarmak için çok geç kalınmıştı.
3. Milliyetçi hareketlerin güçlenmesi
Sovyetler Birliği'nin 15 ayrı cumhuriyetten oluşan yapısı, milliyetçi taleplerin güçlenmesine zemin hazırladı. Glasnost sayesinde, farklı cumhuriyetlerdeki insanlar, Sovyet yönetiminin baskıcı politikalarına ve geçmişte yaşanan trajedilere karşı bilinçlenmeye başladı. Özellikle Baltık ülkeleri ve Ukrayna'da yaşanan kıtlıklar ve zorunlu tehcirler gibi olaylar, bu bölgelerdeki milliyetçilik hareketlerini güçlendirdi.
4. Sovyet halkının batı ile karşılaştırmaları
Sovyetler Birliği vatandaşları, Gorbaçov’un reformları sayesinde Batı ülkelerindeki yaşam standartları ve özgürlükleri daha yakından görme fırsatı buldu. Seyahat ve iletişim olanaklarının artmasıyla Sovyetler Birliği’nin geri kalmışlığı daha belirgin hale geldi. Bu durum, hükümete olan güvenin zedelenmesine ve reformlara yönelik desteğin azalmasına yol açtı.
5. Liderlik sorunu
Mihail Gorbaçov, Sovyetler Birliği'ni ekonomik ve ideolojik olarak yeniden yapılandırmak için radikal değişiklikler yaptı, ancak reformların hızı ve kapsamı, ülkenin zayıf yapısının kaldırabileceğinden fazlaydı. 1991’deki başarısız darbe girişimi, Komünist Parti’nin itibarını daha da zayıflattı. Bu süreçte Boris Yeltsin gibi liderler öne çıktı ve kısa süre içinde cumhuriyetler bağımsızlıklarını ilan etti.