Hamamlar insanların sadece yıkanıp temizlendikleri yerler değildi. Türkiye toplumunun geçmişinde büyük bir yer tutan hamamlar, insanların iletişim içinde oldukları kamusal alanlardı. Günlük yaşamın hamamlarla iç içe olması ise hamam kültürünü oluşturmuştu.
Zengin bir hamam kültürünün olduğu Erzurum’da 14 tane hamam bulunuyor. Pek çoğu Osmanlı mimarisindeki hamamlardan Kırkçeşme Hamamı, Pastırmacı (Erzurum) Hamamı, Murat Paşa Hamamı, Boyahane Hamamı, Lala Paşa Hamamı bugün hâlâ halkın hizmetinde. Süslemeli kubbeleriyle, şadırvanlarıyla, çeşmeleriyle tarihin izlerini taşıyan bu hamamlar genelde soyunmalık, ılıklık, sıcaklık ve külhan bölümlerinden oluşuyor.
Erzurum hamamları üzerine tez yazan akademisyen Sahure Çınar, Anadolu hamamlarının genel itibarıyla tek ve çift fonksiyonlu olmak üzere ikiye ayrıldığını belirtiyor. Tek fonksiyonlu hamamlar nüfusun az olduğu yerlerde kadın ve erkeklere, çift fonksiyonlu olanlar ise şehir merkezlerinde aynı anda hem erkeklere hem de kadınlara hizmet veriyor.
Erzurum’daki hamamlardan Boyahane ve Kırkçeşme Hamamı çift fonksiyonlu hamamlardan. Hamamların işletmesini ise genelde aileler yapıyor. Kırkçeşme ve Erzurum Hamamlarının işletmecileri babalarından, dedelerinden bu işi devraldıklarını belirtiyorlar.
Eskisi kadar yaygın olmasa da hâlâ devam ediyor
Kendine özgü kültürüyle insanların uğrak yerlerinden biri olan hamamlarda yıllar boyu pek çok gelenek oluştu. Modern dünyada, evlerin banyoları artık kombiyle, termosifonla ısıtılabildiği için hamam kültürü eskisi kadar yaygın olmasa da hâlâ devam ediyor.
Çınar, “Binlerce yıldır Anadolu kültürünün değişmez bir parçası hâline gelen bu yapılar, sosyal hayattaki işlevlerini temizliğin yanı sıra doğum, evlilik, sünnet gibi birçok olaya sahne olan önemli bir zenginliğe sahip, köklü bir kültür olarak karşımıza çıkmaktadır” ifadelerini kullanıyor. Gelin hamamı, damat hamamı, lohusa hamamı gibi gelenekler bugün de devam etmekte.
Erzurum’da hamam âdet ve uygulamalarının büyük çoğunluğu kadınlarla ilgili olarak karşımıza çıkıyor. Kadın hamamları “açma” ve “öğle” hamamı olmak üzere iki partiden oluşuyordu. Hamamların kadınların takılarını ve en iyi giyim eşyalarını başkalarına gösterme yeri olduğuna değinen halk bilimci Lütfi Sezen şunları söylüyor:
“Hamamlar bir bakıma kız beğenme yerleriydi. Kadın hamamlarının en büyük yükünü gelinler çekmekteydi. Eski bir gelenek belki ama kayınvalide, büyük eltiler ve görümceleri gelinler yıkamak zorundaydı.”
Atlar hamamda tedavi edilirdi
Hamamlar yalnız insanların faydalandıkları yerler değildi. İnsanların hamamlarda terleyerek romatizma, grip gibi hastalıkları üzerinden atacaklarına inandıkları gibi hamamlarda atlar da tedavi ediliyordu. Yıllar önce böyle bir tedavi yönteminin uygulandığını ifade eden eski Erzurumlulardan Suat Özgürler, cirit sporunda kullanılan atların rahat hareket etmeleri için hamamda terletilerek kilolarının düşürüldüğünü söylüyor.
100 yıl önce atların tedavi edildiği hamamlardan biri de Murat Paşa Hamamı’ydı. Yerel kaynakların verdiği bilgiye göre gece hamama veya hamamın külhanına bırakılan atlar sabahleyin tedavi olmuş hâlde çıkarılıyordu.
Murat Paşa Hamamı’nın bulunduğu mahallenin eski sakinlerinden Suat Özgürler “Atlar fazla kilolu olduğundan dolayı ciritte daha rahat hareket edebilmeleri için kilolarının düşürülmesi gerekir. Eskiden bu atları hamamda göbek taşının yanında bugünkü adıyla sauna denilen yere getirirlerdi. Orada at terlerken bir yandan da kilo vermesi için adalelerine, bileklerine masaj yaparlardı” diyor.
