Para veya başka güçlü etkenlerin dahil olmasıyla bireylerin karakterlerinden beklenmeyen tepkiler verdiğini gösteren bilişsel çelişki teorisi, özellikle insan tutumları ile davranışları arasındaki uyumsuzluğu ele alıyor. Psikoloji literatüründe “cognitive dissonance” olarak bilinen bu teori, insanın her durumda mantıklı veya tutarlı bir varlık olmadığını gözler önüne seriyor. Sözlük yazarı “neogramsci”nin açıkladığı bu kuram, profesyonel yaklaşımların neden amatör ruhtan farklı işleyebileceğini de gösteriyor.
Bilişsel çelişki teorisi, bireyin içsel tutum ve davranışlarının uyumlu olma eğiliminde olduğunu öne sürer. İnsanın tutumları (sevme, beğenme gibi duygular) ile davranışları arasındaki uyum bozulduğunda, kişi ya tutumunu ya da davranışını değiştirme eğiliminde olur. Ancak bazı durumlarda bu çelişkiyi aşmanın en basit yolu maddi kazanç gibi bir bahaneye sığınmak olabilir. Deneylerle kanıtlanan bu teori, bireyin yaptığı işten hoşlanmasa da kendisini “bu iş o kadar kötü değil” diyerek avuttuğu durumları gözler önüne seriyor.
İki önemli deneyle teoriye bakış
Birinci deneyde, deneklere sıkıcı ve monoton bir iş yaptırıldıktan sonra bir diğer deneğe bu işin eğlenceli olduğunu söylemeleri istenir. Bu talebi yerine getiren bazı katılımcılara 10 dolar, bazılarına ise hiçbir şey verilmez. Anketlerde, para alanların işin sıkıcı olduğunu belirtmesi, ücret almayanların ise “aslında fena değildi” demesi araştırmacıların dikkatini çeker. Para almayan denekler, uyumsuzluğu azaltmak için kendilerini işin eğlenceli olduğuna inandırır.
Para varsa, polis de haklı olabilir
İkinci deneyde ise, polise karşı yapılan bir gösteriye katılan öğrencilerden, polisin neden haklı olduğunu savunan bir makale yazmaları istenir. Ücret alan öğrenciler görüşlerinde değişiklik yapmazken, para almayanların polisin haklı olabileceğini düşünmesi bu teoriyi bir kez daha destekler.
Son düşünceler
Bu teori, amatör ruhla yapılan işlerin neden daha anlamlı olduğunu da vurguluyor. Maddi kazanç işin içine girdiğinde, içsel motivasyon ve zevk kaybolabilir; eğitimin ödül-ceza sistemi gibi para ile desteklenen yaklaşımlar ise bireylerde gerçek öğrenme ve ilgi yerine maddi kazanca yönelik davranış değişimlerine neden olabilir. Para insanın mantık ve karakteri arasındaki boşluğu nasıl doldurabilir?