Öz farkındalık, bir canlının kendini diğerlerinden ayırt edebilme becerisidir ve genellikle zekayla ilişkilendirilir. 1970'lerden bu yana çeşitli hayvanlar ayna testi ile bu özelliği test edilmektedir. Test sırasında, hayvanların vücutlarına bir işaret çizilir veya yapışkanlı kağıt yapıştırılır. Hayvanın aynada bu işareti kendi vücudunun bir parçası olarak fark edip çıkarmaya çalışması beklenir.
Testi geçen hayvanlar
Emory Üniversitesi'nden primatolog Frans de Waal, ayna testini geçmenin her zaman yüksek bir zeka ve öz farkındalık gösterdiğini belirtiyor. 1970'te yapılan ilk ayna testinde dört şempanze başarılı sonuçlar göstermişti. Takip eden yıllarda, orangutan, bonobo ve goril gibi diğer primat türleri de bu testi geçebildiler. Ancak, maymunların genellikle yansımalarını başka bir hayvan olarak algılaması ve test öncesinde eğitim almış olmaları, bulguların doğruluğunu gölgelendirebiliyor.
Yunuslar, 2001'de ayna testinde kendilerini tanıyabildikleri gösterildi. 2018'de yapılan bir çalışmada, 24 aylık yaşlarındaki yunusların ayna testini geçebildikleri bulunmuştu. İnsanlar ise genellikle 18-24 aylıkken aynada kendilerini tanıyabilirler. Bu durum, yunusların öz farkındalık gelişiminin insanlardan önce olabileceğini düşündürmektedir.
2005'te New York'taki Bronx Hayvanat Bahçesi'nde yapılan bir testte Happy adlı fil, ayna testi ile kendini tanıyabilen ilk fil olarak kaydedildi. Diğer iki fil ise işareti fark etmemişti. 2008'de ise Avrupa saksağanları, aynada kendilerine yapıştırılan kağıtları çıkarmayı başardılar.
Son yıllarda fareler, balıklar ve karıncalar da ayna testini geçtiklerini gösteren bazı bulgular sundu. 2024'te farelerle yapılan bir çalışmada, aynada görünen boyayı çıkarmaya çalıştıkları ve beyinlerinde ilgili bölgelerin aktive olduğu gözlemlendi. Ancak, bu beyin bölgesinin insanlarda kendini tanıma ile bağlantılı olup olmadığı kesin olarak bilinmiyor. Ayrıca, 2022'de yabani penguenlerle yapılan bir araştırma da aynada kendilerini tanıyabildiklerine dair işaretler verdi.
Testin sınırlamaları ve etik sorunlar
Gri papağanlar gibi yüksek zekaya sahip bazı hayvanlar, ayna testini geçemedi. Bu durum, ayna testinin öz farkındalığı ölçmede ne kadar etkili olduğunu sorgulama gereği doğuruyor. Cardiff Üniversitesi'nden bilişsel psikolog Ellen O'Donoghue, ayna testinin öz farkındalığın sadece bir yönünü ölçtüğünü ve bu konudaki anlayışımızın daha karmaşık olabileceğini belirtiyor.
Ayrıca, ayna testini geçen hayvanların etik sorunları da gündeme getiriyor. Özellikle fareler gibi hayvanların deneylerde kullanılması, acı çekmelerine yol açabiliyor. Öz farkındalık gösterdiklerinde, bu durumun etik sorunları daha da artırabileceği düşünülüyor. Örneğin, Nonhuman Rights Project, ayna testini geçen Happy'nin kişi olarak değerlendirilmesini talep etmiş ve hayvanat bahçesinin yasadışı bir şekilde tutulduğunu öne sürmüştü. Ancak, New York Temyiz Mahkemesi, Happy'nin kişi olarak değerlendirilemeyeceğine ve hayvanat bahçesinde tutulmasının yasadışı olmadığına karar verdi.
Ayna testi ve öz farkındalık konusundaki araştırmalar, hayvan zekası ve etik sorunlar hakkında daha derinlemesine bilgi edinmemizi sağlıyor. Bu çalışmaların sonuçları, hem bilimsel hem de etik açıdan önemli tartışmaları beraberinde getiriyor.
