Hemen herkesin hayatında en az bir kez deneyimlediği dejavu hissi, genellikle zararsız bir durum olarak kabul edilir. Ancak sık tekrarlanması, epilepsi ve bazı nörolojik hastalıkların belirtisi olabilir. Peki, dejavu tam olarak nedir ve neden yaşanır? Bilim insanları bu konuyu nasıl açıklıyor? İşte detaylar.
Dejavu, Fransızca "déjà vu" kelimesinden türetilmiş olup "zaten görüldü" anlamına gelir. Yani bir olay ya da mekân, ilk kez deneyimlenmesine rağmen daha önce yaşanmış gibi hissedilir. Yapılan araştırmalar, dejavu hissinin beynin farklı bilinç akışlarının çakışmasından kaynaklandığını ortaya koyuyor. Bu durum, mevcut bir durumu tanıma ile yanlış hatırlamanın birleşmesi sonucu ortaya çıkıyor.
İnsanların yaklaşık %97’sinin hayatlarında en az bir kez dejavu yaşadığı tahmin edilirken, üçte ikisinin ise düzenli olarak dejavu hissine kapıldığı belirtiliyor. Bu oran, dejavu hissinin son derece yaygın bir fenomen olduğunu gösteriyor.
Dejavu'nun yüzlerce yıl öncesine dayanıyor
Dejavu, modern dünyanın etkileriyle daha sık hissediliyor gibi görünse de aslında insanlık tarihinin çok eski dönemlerinden beri var. Bu konu üzerine en eski kaynaklardan biri, MS 400’lü yıllarda yaşamış St. Augustine’e aittir. St. Augustine, dejavu için "yanlış hatıralar" tanımını kullanmıştır.
Dejavudan modern anlamda ilk kez bahseden kişi ise 1851-1917 yılları arasında yaşayan Fransız filozof Emile Boirac olmuştur. Dejavu ile epilepsi arasındaki bağlantıyı ilk kez ortaya koyan ise FL Arnaud isimli bir nörologdur.
Dejavu nasıl oluşur?
Dejavu’nun oluşma sebebi, beyin tarafından iki kez işlenen algısal bir bilginin çakışmasıdır. Örneğin; arkadaşlarınızla bir kafeye gittiğinizde, bir arkadaşınız çaydan bir yudum alıp beğenmediğini söylediğinde dejavu yaşayabilirsiniz. Sanki bu anı daha önce birebir yaşamış gibi hissedersiniz. Beynin, dikkat eksikliği veya görsel işlemleme hatası nedeniyle bilgiyi iki kez işlemesi, bu hissin oluşmasına sebep olur.
Dejavu neden yaşanır?
Dejavu, genellikle yorgunluk ve stres ile ilişkilendirilir. Stresli veya uykusuz kişilerin daha fazla dejavu yaşadığı bilinmektedir. Bunun nedeni, uzun ve kısa süreli belleğin stres faktörlerinden etkilenmesi olabilir.
Bazı araştırmalarda, dopamin seviyesinin dejavu üzerinde etkili olduğu tespit edilmiştir. Temporal lob epilepsisi üzerine yapılan çalışmalar, dopaminin artışının dejavu hissini tetikleyebileceğini gösteriyor. İlginç bir şekilde, bazı grip ilaçlarının birleşik kullanımı sonucu dejavu yaşayan hastalar tespit edilmiştir. Dopamin seviyelerindeki değişiklikler, dejavu epizodlarını artırabilir.
Ayrıca, beyin yapıları üzerinde yapılan incelemeler, gri madde miktarı düşük olan kişilerin daha sık dejavu yaşadığını ortaya koymuştur. Beynin hafıza ve duygu kontrolünden sorumlu bölgelerinde oluşan anormallikler, dejavu deneyimini tetikleyebilir.
Sağlıklı bireyler ile nörolojik hastalıkları olan bireylerin dejavu deneyimleri farklıdır. Örneğin: Epilepsi hastalarında dejavu, hafıza ile ilgili beyin bölgelerinde anormal elektriksel aktiviteler sonucu ortaya çıkarken, sağlıklı bireylerde dejavu daha çok duygusal bölgelerde meydana gelen işlevsel farklılıklardan kaynaklanır. Ayrıca şizofreni, vasküler demans ve yoğun anksiyete bozuklukları olan bireylerin daha fazla dejavu yaşadığı tespit edilmiştir.
Dejavu dışında benzer deneyimler
Dejavu ile bağlantılı bazı diğer algısal deneyimler şunlardır:
Déjà Entendu: Zaten duyulmuş.
Déjà Éprouvé: Zaten deneyimlenmiş.
Déjà Pensé: Zaten düşünülmüş.
Déjà Raconte: Zaten anlatılmış.
Déjà Senti: Zaten hissedilmiş ya da koklanmış.
Déjà Trouvé: Zaten bulunmuş.
Déjà Vécu: Zaten yaşanmış.
Dejavu hangi kişilerde daha sık görülüyor?
Araştırmalara göre dejavu yaşayan kişilerin bazı ortak özellikleri şunlardır:
- Yüksek gelir düzeyine sahip olmak
- İyi eğitimli olmak
- Sık seyahat etmek
- Rüyalarını hatırlamak
- Liberal düşünce yapısına sahip olmak
- 15-25 yaş aralığında olmak
Tabii ki dejavu, sadece bu gruplara özgü değildir. Ancak dejavu üzerine yapılan çalışmalar genellikle bu özellikleri taşıyan bireylerden elde edilen verilerle yürütülmüştür.
Ara sıra dejavu yaşamak normal bir durumdur ve herhangi bir sağlık problemine işaret etmez. Ancak haftada birkaç kez veya daha sık dejavu hissediliyorsa, epilepsi ya da başka bir nörolojik rahatsızlığın belirtisi olabilir. Böyle bir durumda bir uzmana başvurmak önemlidir.
